Cảm nhận ý nghĩa ba khổ thơ cuối bài thơ “Dưới ánh trăng” của Nguyễn Duy

Nguyễn Vệ thuộc thế hệ các nhà thơ quân đội trưởng thành trong kháng chiến chống Mỹ và trở thành một trong những gương mặt tiêu biểu. “Ánh trăng” là tác phẩm tiêu biểu của các nhà thơ thời hậu chiến. Anh trở về với những rung động của một cuộc sống đời thường, nhưng chất chứa nhiều suy tư. Ba dòng cuối bài thơ là niềm cảm thương, tự vấn trước những đổi thay của cuộc đời.

Câu thơ thứ tư là một tình huống bất ngờ làm thay đổi tâm trạng của tác giả. Quên hoặc bất cẩn không bao giờ có thể là một bất ngờ. Tình huống bài thơ được đẩy sang một khúc quanh mới “Chợt đèn tắt-mua nhà thì tối”. Đây là một tình huống rất quen thuộc và có thật, nhưng cũng chính tình huống này đã tạo cơ hội để tác giả miêu tả cảm xúc và thể hiện chủ đề của tác phẩm.

“Thình lình đèn vụt tắt
phòng thu mua tối
vội vàng mở cửa sổ
trăng tròn đột ngột”

Trật tự các từ “bỗng, chợt” trong bốn dòng được đảo lại tạo nên một câu thơ nhanh nhấn mạnh sự việc khác thường: “Đèn tắt, gian phòng tối om” tương phản với “vầng trăng rằm” thanh bình. Tâm Sáng.Những tình tiết bất ngờ tạo nên sự tương phản sáng tối. Trong thành phố hiện đại rực rỡ ánh đèn, cửa gương khiến người ta ít khi cần và để ý đến ánh trăng, chỉ có tắt đèn mới có cơ hội đối mặt với “trăng tròn”. Và vào khoảnh khắc bất ngờ từ tối chuyển sang sáng, người ta không khỏi ngạc nhiên và thích thú khi thấy trăng vẫn tròn, đẹp, tròn vành vạnh, nguyên vẹn không một vết lõm.

“Cửa sổ bật lên” chỉ là một thói quen, một phản ứng bản năng. Nhưng khi người và trăng “gặp nhau” thì tình xưa lại đong đầy. Rõ ràng, đây là một sự trùng hợp dường như được sắp đặt bởi ai đó. Dường như vầng trăng “tròn vành vạnh” luôn đứng bên cửa sổ chờ đợi. Sự xuất hiện đột ngột của vầng trăng có sức rung động mạnh mẽ, đánh thức tình cảm của con người, đánh thức lương tâm, lương tri của con người.

Đây là một đoạn quan trọng trong cấu trúc của cả bài thơ. Chính khoảnh khắc bất ngờ đó đã tạo nên bước ngoặt trong mạch cảm xúc của nhà thơ. Mặt trăng tự nhiên không chỉ “đột nhiên” xuất hiện khi tắt đèn. “Bỗng” diễn tả trạng thái cảm xúc bàng hoàng, ngỡ ngàng của nhà thơ khi thấy trăng vẫn tròn vành vạnh, vẫn có người đi cùng:

“Hãy nhìn lên khuôn mặt của bạn
công cụ đẫm nước mắt
như đồng là một chiếc xe tăng
như một dòng sông là một khu rừng”

Với tư thế “ngửa mặt” người đọc cảm nhận được sự im lặng, kính trọng và khi gặp lại vầng trăng, cảm xúc dâng trào trong giây lát: “Giọt nước mắt em chảy dài trên mặt”. “giọt nước mắt” của nỗi nhớ nhung, sự lãng quên lạnh lùng của một người bạn cũ; sự thức tỉnh của lương tâm sau những ngày chìm đắm trong mộng mị; giọt nước mắt của sự hối hận về những việc làm đã qua. Một chút áy náy, một chút ân hận, một chút chạnh lòng, tất cả tạo thành “nước mắt”, là tiếng thổn thức sâu thẳm trong lòng người lính.

Qua ánh đèn, ký ức tuổi thơ về “đồng và ao” vẫn còn sống động. Ánh trăng trong lành, mát rượi, gợi nhớ những ngày xưa nơi thôn quê, nơi núi rừng. Tất cả những gì chất chứa trong ký ức giờ đây ùa về. Chính ánh sáng giản dị, nhân hậu của ánh trăng đã soi sáng bao kỉ niệm đẹp, đánh thức bao cảm xúc tưởng như đang ngủ yên trong góc tối tâm hồn người lính. Lời thơ giản dị, chân chất như vầng trăng non, ngôn ngữ hàm súc, biểu cảm như “có gì xé ra” đã chạm đến cảm xúc của người đọc.

Khổ thơ kết thúc bằng sự thất vọng, cảm xúc trào dâng. Khoảng lặng mở ra một không gian để nhớ lại quá khứ xa xăm, nhớ lại những năm tháng mặn nồng gắn bó, bồi hồi những lời hứa hẹn. Tất cả đều giống như những chứng nhân trở về để bị lương tâm phán xét. Sự im lặng ấy là một cảm xúc trào dâng trong lòng tôi, vừa là sự biết ơn, vừa là sự tiếc nuối:

“Trăng cứ tròn vành vạnh”
kể cho tôi nghe về anh chàng ngẫu nhiên đó
ánh trăng im lặng
Đủ làm tôi ngạc nhiên. “

Hình ảnh “Ánh trăng câm lặng” có một lời nhắc nhở nghiêm khắc, một lời trách móc thầm lặng. Chính sự tĩnh lặng của vầng trăng đã đánh thức con người và làm xao động tâm hồn những người lính năm xưa. Những người được ánh trăng “đánh thức” chính là sự thức tỉnh của nhân cách và trở về với lương tâm trong sạch. Đó là một từ tiếc nuối, hối hận và đẹp đẽ.

Có sự đối lập giữa “tròn trịa” và “lơ ngơ”, sự im lặng của ánh trăng và sự “bàng hoàng” của con người khi thức giấc. Trăng mang tính biểu tượng sâu sắc. Hình ảnh “vầng trăng luôn tròn” tượng trưng cho tình nghĩa trong quá khứ, sự thủy chung, vẹn tròn, bao dung, nhân ái. Hình ảnh “Ánh trăng thinh lặng” mang ý nghĩa chặt chẽ, nhắc nhở nhà thơ và mỗi chúng ta rằng, có thể vô tâm, lãng quên nhưng thiên nhiên, tình nghĩa quá khứ thì luôn đong đầy, trường tồn.

Uất ức, lời trách móc thầm lặng của Trăng là sự tự vấn lương tâm dẫn đến sự “bàng hoàng” ở khổ thơ cuối. “Bất ngờ” là cảm xúc, tâm lý phản ánh chân thực của một người biết suy nghĩ khi chợt nhận ra lối sống cẩu thả, kiêu ngạo và nóng nảy của mình. “Thật tuyệt vời” khi ăn năn, tự trách mình và thay đổi lối sống. “Jing” nhắc nhở bản thân đừng bao giờ phản bội quá khứ, phản bội tự nhiên, tôn thờ sự hưởng thụ vật chất và coi thường tự nhiên. Thiên nhiên khắc nghiệt, độc ác đồng thời cũng rất nhân hậu, bao dung, vầng trăng và thiên nhiên là vĩnh hằng, trường tồn.

Nghĩa “bất ngờ” trong “Ánh trăng” khiến ta nhận ra rằng, những bài học sâu sắc về bản chất con người, về đạo đức không nằm trong sách vở, cũng không phải là những khái niệm trừu tượng xa vời. Ánh trăng thật giống như một tấm gương, có thể nhìn thấy bộ mặt thật của ta, tìm lại vẻ đẹp nguyên thủy mà ta tưởng mình đã ngủ say.

Ba khổ thơ cuối bài thơ “Ánh trăng” của Nguyễn Duy là lời tự nhắc nhở của tác giả về những năm tháng gian khổ của cuộc đời quân ngũ, bám vào thiên nhiên, bám vào đồng quê bình dị, hiền hòa. Đoạn thơ nhắc nhở và củng cố ở người đọc thái độ “Uống nước nhớ nguồn” và trung thành với quá khứ. Những vần thơ gần gũi, giản dị sâu sắc nhưng đầy chất tài hoa, mang tính nghệ thuật sâu sắc, nghĩa tình muôn đời của dân tộc Việt Nam để lại trong lòng người đọc.