Phân tích “Tràng giang” để làm rõ nhận định: “Tràng giang đã tiếp nối mạch thi cảm truyền thống với sự cách tân đích thực”.
* Hướng dẫn làm bài:
1. Giải thích nhận định:
– “Mạch thi cảm truyền thống”: Cảm hứng sáng tác của văn học truyền thống thường thiên về nỗi buồn:
+ Đó là cái buồn về thế thái nhân tình
+ Về cái nhỏ bé, hữu hạn của đời người trước cái vô hạn, vô biên của đất trời mà người ta thường gọi là “Nỗi sầu vũ trụ”
+ Cái buồn về quê hương đất nước
+ Cái buồn về biệt li, xa cách…
– “Sự cách tân đích thực”: Cách tân trước hết là sự đổi mới, trong thi ca hiện đại quá trình đổi mới ấy thể hiện trong hồn thơ và trong phương thức biểu hiện của nó
2. Phân tích bài thơ để làm sáng tỏ.
– Biểu hiện của sự “tiếp nối mạch thi cảm truyền thống”:
+ Cảm hứng sáng tạo trong thơ Huy Cận thiên về thẩm mĩ không gian nên trong thơ ông thường lấy không gian làm nền nhạc. Trong Tràng giang là hình ảnh con người một mình đối diện với vũ trụ để cảm nhận cái vô cùng vô tận của đất trời và cái tôi bé nhỏ của kiếp người
+ Cảm hứng trong thơ HC còn là cảm hứng buồn bã. Phải chăng đó là khúc trữ tình của “Một chiếc linh hồn nhỏ, mang nang thiên cổ sầu”. Chính nỗi buồn, nỗi sầu thiên cổ ấy đã chi phối cách nhìn cảnh vật, thiên nhiên trong bài Tràng giang: Màu sắc nhạt nhoà, âm thanh xa vời, chơi vơi, chuyển động thì lặng lờ, nhẹ nhàng quá…
+ Song hơn hết trong thơ HC vẫn là dòng chảy nối tiếp trong mạch nguồn tình cảm đối với quê hương đất nước.
→ Qua những tín hiệu thẩm mĩ trên chứng tỏ nhà thơ mới HC “tiếp nối mạch thi cảm truyền thống”
– Biểu hiện của “sự cách tân đích thực”:
+ Huy Cận đến với không gian truyền thống nhưng lại mở không gian ấy ra ba chiều tít tắp, vô tận vô cùng. Đó là không gia thường thấy trong những bức hoạ Phục hưng Phương Tây hay những bài thơ lãng mạn Pháp
+ Tràng giang còn có sự cách tân trong thể hiện cảm xúc. Khi đến với nỗi cô đơn nhỏ bé của con người, HC đã đưa nỗi buồn từ nơi xa về nơi gần, là cõi con người bằng những hình ảnh ẩn dụ cụ thể, sáng tạo: củi một cành khô, cánh bèo lưu lạc…
+ Người xưa thường nhìn thấy khói, thấy sóng trên sông mà gợi nỗi nhớ quê nhà; còn HC nỗi nhớ ấy cao độ hơn và cách diễn đạt cũng tân kì, sáng tạo hơn.
– Thể thơ bảy chữ với nhạc điệu phong phú, từ ngữ hàm súc, tinh tế đã đem lại cho Tràng giang một sự hài hoà giữa ý và tình, giữa cổ kính và hiện đại.
3. Đánh giá về những đóng góp của Huy Cận cho phong trào Thơ mới và cho văn học Việt Nam.
Tham khảo:
Huy Cận tuy đến sau trong phong trào Thơ Mới nhưng đã để lại những tác phẩm quan trọng. Nhắc đến Huy Cận là nhắc đến bài thơ “Tràng giang”, một tác phẩm tiêu biểu nhất của hồn thơ Huy Cận. Thành công của bài thơ Tràng giang trước hết là ở thể thức vừa cổ kính, lại vừa rất hiện đại. Hay nói như Xuân Diệu: “Nhà thơ đã gọi dậy cái hồn buồn của Đông Á,… đã khơi dậy cái mạch sầu mấy nghìn năm vẫn ngấm ngầm trong cõi đất này”. Đánh giá về bài thơ, có ý kiến cho rằng: “Tràng giang đã tiếp nối mạch thi cảm truyền thống với sự cách tân đích thực”
Mạch thi cảm truyền thống là gì ? Mạch thi cảm truyền thống hay chính là cảm hứng sáng tác của văn học truyền thống thường thiên về nỗi buồn: Đó là nỗi buồn về thế thái nhân tình; nỗi buồn về cái nhỏ bé hữu hạn của đời người trước cái vô hạn, vô biên của đất trời – “nỗi sầu vũ trụ”; nõi buồn về quê hương đất nước, về thân phận người lữ khách xa quê, cái buồn biệt ly, xa cách…
Sự cách tân đích thực là gì ? Sự cách tân đích thực là sự đổi mới trong thi ca hiện đại ở cách nhìn, cách cảm, quan niệm thẩm mỹ và những phương thức biểu đạt rất mới. Sự đổi mới ấy thể hiện trong hồn thơ và cả trong phương thức biểu hiện của nó.
Tràng giang thực sự đã nối tiếp mạch thi cảm truyền thống. Cảm hứng sáng tạo trong thơ Huy Cận thiên về thẩm mỹ không gian nên dù đưa trái tim đi vào nỗi buồn hay hát lên khúc ru tình yêu nhà thơ cũng lấy không gian làm nền nhạc đệm. Và ý vị cổ điển ấy thể hiện trong “Tràng giang” là hình ảnh con người một mình đối diện với vũ trụ để cảm nhận cái vô cùng, vô tận của đất trời và cái cô đơn, nhỏ bé của kiếp người:
Cảm hứng bao trùm toàn bộ bài thơ là nỗi buồn, tâm trạng bơ vơ của một con người khi một mình đối diện với vũ trụ để cảm nhận được cái vô cùng, vô tận của đất trời và nỗi cô đơn nhỏ bé của kiếp người. Thể hiện qua các yếu tố:
+ Nhan đề “Tràng giang”: sông dài – rộng – mênh mang
+ Lời đề từ: “Bâng khuâng trời rộng nhớ sông dài” thâu tóm toàn bộ cảm xúc của bài thơ: bâng khuâng và nhớ
+ Khổ 1: nỗi buồn, nỗi sầu trước cảnh thiên nhiên mênh mang sóng nước.
+ Khổ 2: nỗi buồn, sự nhỏ bé của con người khi một mình đối diện với không gian vũ trụ bao la rộng lớn
+ Khổ 3: nỗi buồn trước cái hoang vắng đến rợn ngợp của thiên nhiên và sự lạc loài của kiếp người.
+ Khổ 4: nỗi buồn nhớ nhà nhớ quê da diết.
Mạch thi cảm truyền thống trong bài thơ trước tiên là nỗi buồn, nỗi sầu trước cảnh thiên nhiên mênh mang sóng nước:
“Sóng gợn tràng giang buồn điệp điệp,
Con thuyền xuôi mái nước song song.
Thuyền về nước lại, sầu trăm ngả;
Củi một cành khô lạc mấy dòng”.
Cảm hứng sáng tạo trong thơ Huy Cận thiên về thẩm mỹ không gian nên dù đưa trái tim đi vào nỗi buồn hay hát lên khúc ru tình yêu nhà thơ cũng lấy không gian làm nền nhạc đệm. Và ý vị cổ điển ấy thể hiện trong “Tràng giang” là hình ảnh con người một mình đối diện với vũ trụ để cảm nhận cái vô cùng, vô tận của đất trời và cái cô đơn, nhỏ bé của kiếp người. Không gian bao trùm bài thơ là không gian vũ trụ, đa chiều, gợi sầu:
“Lơ thơ cồn nhỏ gió đìu hiu,
Đâu tiếng làng xa vãn chợ chiều.
Nắng xuống, trời lên sâu chót vót;
Sông dài, trời rộng, bến cô liêu”
Phải chăng đó là khúc ca trữ tình của “Một chiếc linh hồn nhỏ / Mang mang thiên cổ sầu”. Chính nỗi buồn, nỗi sầu ấy đã chi phối cách nhìn cảnh vật thiên nhiên trong “Tràng giang”. Màu sắc nhạt nhòa (“Lặng bờ xanh tiếp bãi vàng”) lẽ làm ta liên tưởng đến câu thơ của Nguyễn Khuyến: “Mấy chùm trước dậu hoa năm ngoái” (Thu vịnh). Âm thanh thì xa vời chơi vơi (“Đâu tiếng làng xa vãn chợ chiều”). Nghệ thuật lấy động tả tĩnh được sử dụng rất thành công càng tạo cảm giác về âm thanh hư ảo, như có như không, giống như Nguyễn Khuyến đã viết: “Một tiếng trên không ngỗng nước nào” (Thu vịnh). Có chuyển động đấy nhưng lặng lẽ, mơ màng, nhẹ nhàng quá khiến người đọc có cảm giác cả không gian chìm trong sự tĩnh mịch, lặng tờ: Sóng gợn, con thuyền xuôi mái, bèo dạt, chim nghiêng cánh nhỏ, bóng chiều sa.
Những tín hiệu thẩm mỹ trên chứng tỏ nhà thơ mới Huy Cận đã tiếp nối sâu sắc “mạch thi cảm truyền thống”. Song hơn hết thơ Huy Cận vẫn là dòng chảy nối tiếp trong mạch nguồn tình cảm đối với quê hương đất nước: “Mỗi người Việt Nam đọc Tràng giang đều liên tưởng đến một cảnh sông nước nào mình đã đi qua. Có một cái gì rất quen thuộc ở hình ảnh một cành củi khô hay những cánh bèo chìm nổi trên sóng nước mênh mông, ở hình ảnh những cồn cát, làng mạc ven sông, ở cảnh chợ chiều xào xạc, ở một cánh chim chiều…”
Mạch nguồn truyền thống ấy còn được thể hiện qua việc vận dụng nhuần nhuyễn thể thơ 7 chữ với cách ngắt nhịp, gieo vần, cấu trúc đăng đối; bút pháp tả cảnh ngụ tình, gợi hơn là tả …những từ Hán Việt cổ kính (tràng giang, cô liêu…).
Tràng giang thể hiện sự cách tân đích thực trong thơ Huy Cận. Tràng giang không chỉ tiếp nối nỗi buồn trong thi ca truyền thống mà còn thể hiện “nỗi buồn thế hệ” của một “cái tôi” Thơ mới thời mất nước “chưa tìm thấy lối ra”. Huy Cận đến với không gian truyền thống nhưng lại mở rộng không gian ấy ra ba chiều tít tắp, vô tận đến mênh mông (dài – rộng – cao).
“Nắng xuống, trời lên, sâu chót vót
Sông dài, trời rộng, bến cô liêu”
Sự cách tân còn thể hiện trong cách cảm nhận sự vật, trong cách sử dụng thi liệu hình ảnh: củi, sông, nắng, bèo, cát, lớp lớp may cao, núi bạc, cánh chim, bóng chiều … Tất cả làm nên một bức tranh thiên nhiên quê hương gần gũi, quen thuộc bởi nó đã in dấu, đã hằn sâu, đã hoà cùng dòng chảy và đã lẫn vào những cảnh quê hương sông nước trên khắp đất nước Việt Nam yêu dấu.
“Tràng giang” còn là sự cách tân trong cách thể hiện cảm xúc. Khi đến với nỗi cô đơn bé nhỏ của con người, Huy Cận đưa nỗi buồn từ xa về gần, là cõi con người bằng hình ảnh cụ thể, dung dị, sáng tạo: “Củi một cành khô”, “bèo dạt hàng nối hàng”, “bến cô liêu”… Đó là nỗi niềm, là tâm sự của cả một thế hệ trước thời đại.
Sự cách tân còn thể hiện ở việc sáng tạo, đưa vào những cảm xúc mới khi mượn tứ thơ của Thôi Hiệu. Xưa Thôi Hiệu nhìn khói, nhìn sóng trên sông mà chạnh nỗi nhớ nhà; nhưng đến Huy Cận nỗi nhớ ấy được dâng lên cao độ hơn, cùng cách diễn đạt cũng tân kỳ, sáng tạo hơn:
“Lòng quê dợn dợn vời con nước
Không khói hoàng hôn cũng nhớ nhà”
Thể thơ bảy chữ với nhạc điệu phong phú, từ ngữ hàm súc, tinh tế đã đem lại cho “Tràng giang” một sự hài hòa giữa ý và tình, giữa cổ điển và hiện đại. Bài thơ đã tiếp nối mạch thi cảm truyền thống với sự cách tân đích thực; đồng thời thể hiện nỗi buồn thế hệ của một cái tôi thơ Mới thời mất nước chưa tìm thấy lối ra.
Phân tích “Tràng giang” để làm rõ nhận định: “Tràng giang đã tiếp nối mạch thi cảm truyền thống với sự cách tân đích thực”.
Nếu Xuân Diệu là nhà thơ của nỗi ám ảnh thời gian thì Huy Cận lại là nhà thơ của nỗi khắc khoải không gian, nhà thơ của nỗi sầu nhân thế. Tài năng nghệ thuật độc đáo của một hồn thơ, “ảo não nhất” trong phong trào thơ mới đã sáng tạo thành công nhiều dòng thơ độc đáo với sự kết hợp hài hoà giữa vẻ đẹp cổ điển và hiện đại. Có nhận định cho rằng “Trường giang đã tiếp nối mạch thi cảm truyền thống với sự cách tân đích thực”.
Mạch thi cảm truyền thống hiểu nôm na là nguồn cảm hứng của văn học truyền thống thường thiên về những nỗi buồn, ẩn chứa những tâm trạng của thi nhân. Đó là những nỗi buồn về nhân tình thế thái, sự chia li về không gian và thời gian địa lí diễn tả qua sự vận động của cảnh vật nhưng được nhìn bằng lăng kính của nỗi niềm tâm sự như cách diễn tả của đại thi hào Nguyễn Du “Người buồn cảnh có vui đâu bao giờ”. Còn sự cách tân đích thực được hiểu là sự đổi mới trong thơ ca, sáng tạo từ lời thơ, ý thơ với sự nhận của những hồn thơ mang hơi hướng của văn học phương Tây hiện đại. Tràng giang là một bài thơ vừa mang một nét buồn của thơ ca truyền thống vừa mang chất lãng mạn của thơ mới với cách nhìn, cách tiếp cận đầy mới mẻ dưới ngòi bút tài hoa của Huy Cận.
Tràng giang là bài thơ được sông Hồng gợi tứ. Là nỗi niềm tâm trạng của một hồn thơ mới mỗi khi đối diện trước cảnh thiên nhiên sông nước bao la, hiu quạnh nơi bến Chèm trong một buổi chiều tà. Bài thơ được in trong tập “Lửa thiêng” 1940 và là “bài thơ đạt đến trình độ cổ điển của một hồn thơ mới”.
Sự tiếp nối mạch thi cảm truyền thống của Tràng giang được thể hiện qua cảm hứng chủ đạo bao trùm toàn bộ bài thơ là nỗi buồn, tâm trạng bơ vơ của một “cái tôi cô đơn” khi đang một mình đối diện với vũ trụ để cảm nhận được sự bao la, vô tận, vô cùng của đất trời và nỗi cô đơn nhỏ bé của kiếp người. Điều đó được thể hiện ngay từ nhan đề của tác phẩm. Hai chữ “tràng giang” không chỉ gợi hình ảnh về một con sông có chiều dài, chiều rộng địa lí mà còn là con sông cổ kính có chiều sâu của lịch sử. Đó cũng là một không gian mênh mang, lớn lao, vô tận.
Nhan đề Tràng giang là một cách nói chệch đầy sáng tạo của tác giả. Ngay từ nhan đề tác giả đã gợi lên một nỗi sầu u uất, não nề. Ông không đặt tên bài thơ là “Trường giang” mà lại để cho hai âm “ang” đi liền với nhau thành “Tràng giang”, bởi lẽ âm “ang” vốn là âm mở, nó không chỉ miêu tả chiều dài của dòng sông mà còn gợi lên chiều rộng của con sông. Hai chữ “Tràng giang” mang sắc thái cổ điển trang nhã mà hiện đại đã khéo léo gợi lên vẻ đẹp của một dòng sông muôn thuở vĩnh hằng, đồng thời cũng là dụng ý nghệ thuật đầy tính triết lí của nhà thơ. Dòng sông càng mênh mông, càng vô biên, vô cùng bao nhiêu thì tâm hồn thi nhân càng cô liêu, cô sầu bấy nhiêu.
Lời để từ “Bâng khuâng trời rộng nhớ sông dài”, chất cổ điển và hiện đại hiện hữu ngay cách dùng từ và thủ pháp nghệ thuật. Đó là nỗi niềm bâng khuâng, buồn man mác lan toả vào trong không gian rộng lớn, đa chiều “trời rộng, sông dài”. Đây cũng chính là mạch cảm xúc chủ đạo của bài thơ và cũng thể hiện rõ phong cách nghệ thuật của Huy Cận trước cách mạng. “Bâng khuâng” và “nhớ” được thể hiện xuyên suốt và dàn trải trong cả bốn khổ thơ của Tràng giang qua cách diễn đạt những sắc thái khác nhau của cảnh và tình. Lời đề từ hé mở hoàn cảnh sáng tác, bổ sung ý nghĩa cho nhan đề “Tràng giang”, thâu tóm toàn bộ nội dung của tác phẩm, định hướng mạch cảm xúc cho người đọc đồng thời nhấn mạnh không gian mênh mông và nỗi thương nhớ sâu thẳm trong lòng người.
Trong khổ thơ thứ nhất, nhà thơ Huy Cận đã mượn những hình ảnh của “sóng”, “thuyền”, “củi” để diễn tả nỗi buồn sầu trước cảnh sông nước mênh mông. Dòng thơ mở đầu của tác phẩm khi được cảm nhận như một hình ảnh so sánh mà ở đó sóng gợn được ví với nỗi buồn của lòng người, giống như cách nói quen thuộc trong ca dao ” Sóng bao nhiêu gợn dạ em sầu bấy nhiêu”. Các từ láy “điệp điệp”, “song song” đã làm nổi bật nỗi buồn triền miên không dứt, cứ lặp đi lặp lại vô hồi, vô hạn như những sóng nước Tràng giang.
Câu thơ “Thuyền về nước lại sầu trăm ngả” được tác giả vận dụng nghệ thuật tiểu đối nhằm diễn tả sự chia li giữa thuyền và nước phá vỡ thế sóng đôi, cân bằng mỏng manh ở câu thơ trên “Con thuyền xuôi mái nước song song”. Qua cái nhìn của Huy Cận, hình bóng con thuyền nhỏ bé cô đơn đã hoàn toàn mất hút, chỉ còn lại mỗi sóng nước mênh mang. Đối diện trước thế giới thiên nhiên ấy, nỗi buồn vô hạn của nhà thơ như càng thêm sâu sắc thấm thía trở thành nỗi “sầu trăm ngả”, “một cành củi khô lạc giữa dòng”.
Nếu ở khổ thứ nhất, tác giả chủ yếu miêu tả cảnh mặt sông nước với sự trống trải, khắc khoải thì ở khổ thơ thứ 2, tác giả diễn tả nỗi cô đơn và lạc lõng trước thiên nhiên hiu quạnh, cô liêu, hình tượng Tràng giang tiếp tục mở ra trong tầm vóc cao xa và rộng hơn. Những hình ảnh “gió đìu hiu”, “vãn chợ chiều” diễn tả cảm giác thưa thớt, trống trải của thiên nhiên cảnh vật gợi sự liên tưởng đến những hình ảnh tương đồng “tiều vài chú”, “chợ mấy nhà” trong bài thơ Qua Đèo Ngang của Bà Huyện Thanh Quan. Cách đặt vấn đề “Đâu tiếng làng xa vãn chợ chiều” như nhấn mạnh thêm sự hoang vắng, heo hút khi âm thanh duy nhất của bài thơ thể hiện dấu hiệu của sự sống con người chỉ là một dấu vết vô cùng nhỏ bé, mong manh, mơ hồ bị chìm lấp giữa một thế giới toàn thiên nhiên ngự trị.
Thiên nhiên được cảm nhận ở tầm cao, tầm xa bằng cái nhìn khái quát toàn cảnh giống như thiên nhiên trong thơ cổ trong tương quan nội tại về mặt ý nghĩa ở hai dòng thơ trên. Qua cách cảm nhận của Huy Cận, sông như dài thêm, trời như rộng hơn và bến cũng cô liêu thêm đi.
Sang đến khổ thơ thứ ba, nỗi cô đơn hoang hoải, bơ vơ, lạc loài được diễn tả cụ thể, sâu lắng trước bối cảnh hoang vắng đến rợn ngợp. Dòng thơ “Bèo dạt về đâu hàng nối hàng” trong cái tầm quan sát của nhà thơ đã trở lại với khung cảnh nơi dòng sông mặt nước. Lời thơ vẫn diễn tả sự vận động của thiên nhiên nhưng là sự vận động vô định, vô hướng, giống như các hình ảnh con thuyền xuôi mái, “củi một cành khô lạc mấy dòng“. Một dòng sông toàn củi trôi, bèo dạt là một dòng sông hoang. Với dòng sông ấy, Huy Cận cũng kín đáo bộc lộ một nỗi buồn, nỗi sầu trước một thế giới không có chút dấu vết sự sống của con người.
Bèo dạt về đâu hàng nối hàng
Mênh mông không một chuyến đò ngang
Không cầu gợi chút niềm thân mật
Lặng lẽ bờ xanh tiếp bãi vàng
Từ láy “mênh mông” được tác giả đẩy lên đầu câu thơ nhằm khéo léo mở ra tầm nhìn bao quát toàn cảnh “tràng giang”. Trong cái nhìn bao quát ấy, Huy Cận càng như thất vọng trước cái hoang vắng lạnh lẽo của thiên nhiên. Hình ảnh cây cầu và chuyền đò ngang xuất hiện trong đoạn thơ không chỉ là hiện thân cho dấu vết của sự sống con người mà còn là những nhịp cầu nối những bờ sông, là con đò nối hai bờ sông nước. Tuy nhiên, cách nói phủ định “không cầu, không một chuyến đò ngang” và hình ảnh “bờ xanh tiếp bãi vàng” đã khiến cho cảnh vật thiên nhiên càng hoang vắng, trống trải. Lời thơ đó của Huy Cận gợi nhớ cảm nhận về thiên nhiên của Truyện Kiều khi nàng đang đứng ở lầu Ngưng Bích :
Bốn bề bát ngát xa trông
Cát vàng cồn nọ, bụi hồng dặm kia
Đến khổ thơ cuối cùng, nỗi cô đơn trước thiên nhiên cảnh vật cái nhìn của nhà thơ không chỉ là ở ngoại cảnh nữa mà đi sâu vào trong tâm cảnh thể hiện nỗi hoài hương sầu xứ, khắc khoải khôn nguôi của một người dân mất nước. Các thi liệu “mây”, “núi”, “cánh chim”, “bóng chiều” xuất hiện rất phổ biến trong thơ ca cổ điển. Nếu hai câu thơ đầu miêu tả cảnh ngoại cảnh trời cao cùng lớp lớp mây trắng đùn ra như những núi bạc thật đẹp thì hai câu thơ cuối là bức tranh tâm cảnh của người thi sĩ đang mang một nỗi niềm tâm sự chung với Bà Huyện Thanh Quan “nỗi nhớ nhà”, “nhớ quê hương, đất nước”.
Lòng quê dợn dợn vời con nước
Không khói hoàng hôn cũng nhớ nhà
Đến đây, nỗi niềm nhớ quê hương, đất nước được dồn nén từ đầu giờ được mới được hé mở, bộc bạch. Nếu ở khổ thơ đầu là “sóng gợn” nghiêng về tả cảnh thật thì bây giờ ở khổ thơ cuối ý thơ là một phép nhân hoá giữa sóng sông và sóng lòng đang dâng trào. Câu thơ cuối cùng đã kín đáo diễn tả “mối lòng với quê hương” đang nặng trĩu. Hình ảnh con người và nỗi lòng nhớ nhà vốn đã quen thuộc trong thơ cổ. Những ý vị cổ điển của lời thơ Huy Cận còn được tô đâm thêm nỗi nhờ nỗi nhớ kín đáo gợi nhớ một nỗi thơ Đường :
“Quê hương khuất bóng hoàng hôn
Trên sông khói sóng cho buồn lòng ai”
(Hoàng Hạc Lâu – Thôi Hiệu)
Bên cạnh việc sử dụng các từ ngữ, hình ảnh, thủ pháp nghệ thuật vốn quen thuộc trong thơ ca cổ điển, sự tiếp nối mạch nguồn truyền thống ấy còn được nhà thơ thể hiện qua việc vận dụng nhuần nhuyễn thể thơ thất ngôn với cách cách gieo nhịp 2/2/3, hoặc 4/3, gieo vần, cấu trúc thơ đăng đối, mượn cảnh để giãy bày tâm trạng,… Và hơn hết, “cái tôi lãng mạn” trong phong cách thơ của Huy Cận còn được thể hiện ở những dấu ấn “cách tân đích thực”, dựa trên sự “tiếp nối mạch thi cảm truyền thống”, mang nỗi buồn của thé hệ. Đó là “nỗi buồn của cái tô cô đơn” thơ mới thời mất nước “chưa tìm được lối ra”. Huy Cận tiếp cận “Tràng giang” theo không gian truyền thống mênh mông, hùng vĩ, hoang vu, rợn ngợp nhưng đã mở rộng không gian đó theo ba chiều típ tắp, vô tận đến mênh mông (dài – rộng – cao) qua các hình ảnh “nắng”, “trời”, “sông”, “bến” ở hai câu thơ sau càng khiến cho không gian Tràng giang được mở ra vô tận, vô cùng hơn :
Nắng xuống trời lên sâu chót vót
Sông dài trời rộng bến cô liêu
Sự cách tân còn được thể hiện trong cách dùng từ để miêu tả cảnh vật, diễn tả tâm trạng, cách sử dụng các thi liệu: củi, sông, bèo, nắng, thuyền, cát, cánh chim, hoàng hôn,… Tất cả đã mang đến một bức tranh thiên nhiên quê hương gần gũi, quen thuộc. Hình ảnh “cánh bèo” trong thơ ca cổ là biểu tượng cho thân phận trôi dạt, không nơi nương tựa, thì đến với Huy Cận, cách sử dụng từ “bèo dạt hàng nối hàng” đã thể hiện một cái tôi thơ mới rất tinh tế, nhạy cảm, đầy trắc ẩn luôn rung động cùng một nhịp với thiên nhiên.
Ba chữ “hàng nối hàng” làm nổi bật cảnh tượng những đám bèo nối tiếp nhau trôi qua ngay trước mắt nhà thơ.Hay trong câu thơ “Chim nghiêng cánh nhỏ : bóng chiều sa”, sau bốn chữ đầu, Huy Cận đã khéo léo sử dụng dấu ( : ) tạo thành lối thơ giải thích cắt nghĩa mà vế trước là hệ quả vế sau là nguyên nhân. Trong cảm nhận của riêng nhà thơ, chim nghiêng cánh nhỏ vì bóng chiều sa xuống. “Bóng chiều” vốn vô hình hư ảo “Bóng chiều dường có lại dường không” (Trần Nhân Tông), qua cảm nhận của nhà thơ bỗng trở lên vô cùng, cụ thể như có hình có khối có trọng lượng đè trĩu lên đôi cánh chim mỏng manh. Dấu ấn cách tân được thể hiện qua lời thơ tinh tế diễn tả cái mong manh, nhỏ nhoi cô đơn của cánh chim trời, cũng như cái cảm giác trêu ngươi bất lực của một sinh linh vô tội khi đứng trước cái vô cùng.
Sự sáng tạo của Huy Cận mang dấu ấn cá nhân riêng biệt nhất, có lẽ nằm ở hai câu thơ cuối cùng. Nhà thơ đã mượn tứ thơ của Thôi Hiệu cho câu kết của Tràng giang nhưng về mặt âm điệu, ngữ nghĩa, cách truyền tải nội dung có sự khác biệt rất lớn. Nếu như Thôi Hiệu nhớ nhà được gợi lên từ khói hoàng hôn thì Huy Cân lại không phụ thuộc vào khói hoàng hôn, mà nỗi nhớ xuất phát từ nội tâm, không phải do ngoại cảnh gợi lại. Như vậy, nỗi nhớ của Huy Cận là nỗi nhớ vừa mới mẻ, vừa sâu sắc mãnh liệt, nhưng cũng rất mực cổ điển.
Bài thơ đã tiếp nối mạch thi cảm truyền thống với sự cách tân đích thực; đồng thời thể hiện nỗi buồn thế hệ của một cái tôi thơ Mới thời mất nước chưa tìm thấy lối ra. Với nỗi niềm khát khao hơi ấm của tình người tình đời, thiết tha gắn bó với quê hương xứ sở với đất nước, hồn thơ Huy Cận đã mang đến một Tràng giang “bài thơ đạt đến trình độ cổ điển của một hồn thơ mới” (Xuân Diệu) và cũng là tứ thơ “Ca ngợi cảnh trí non sông và dọn đường cho lòng yêu quê hương đất nước” (Xuân Diệu).
Tham khảo:
“Tràng giang” là một bài thơ nổi tiếng của Huy Cận, sáng tác vào năm 1939. Bài thơ mang phong vị Đường thi khá rõ. Đây là bài thơ được cảnh sông nước mênh mông của sông Hồng gợi tứ. Bài thơ không chỉ do sông Hồng gợi cảm mà còn mang cảm xúc chung về những dòng sông khác của quê hương. Với sự đổi mới trong thi pháp, “bài thơ Tràng giang đã tiếp nối mạch thi cảm truyền thống với sự cách tân đích thực” của Huy Cận.
Qua mỗi khổ thơ, tác giả điểm thêm một nét buồn nào đó. Tất cả những nét buồn ấy cứ trở đi trở lại, vẫn là bát ngát mênh mang mà hoang vắng và có một cái gì đó tàn tạ, lụi tắt, cô đơn, bơ vơ, nổi trôi, chia lìa, phiêu bạt. Đây là nỗi buồn cô đơn đến rợn ngợp của cái tôi cá nhân trước không gian ba chiều bao la, luôn luôn có niềm khát khao hoà hợp, cảm thông giữa người và người trong tình đất nước và tình nhân loại.
Theo Huy Cận, đây là một bài thơ “tình”, tình gặp cảnh tình sầu nên cảnh cũng sầu. Nỗi sầu buồn mênh mang bao trùm cả không gian, thời gian thấm toả vào cả linh hồn tạo vật. Vào những buổi chiều tà, trên những bãi sông, nhà thơ thường đứng trầm tư để cho lòng mình “bâng khuâng trời rộng nhớ sông dài”. Ngay nhan đề của bài thơ đã vẽ lên trước mắt ta một hình ảnh cổ kính, cổ điển. “Tràng giang”, hai âm Hán – Việt và vần “ang” đi liền với nhau làm cho con sông trong thơ bỗng trở nên dài rộng hơn, vĩnh hằng hơn trong tâm tưởng của người đọc. Đó là con sông tự một thuở xa xưa nào đã từng chảy trên đất Việt qua nghìn năm lịch sử, nghìn năm văn hiến.
Mở đầu bài thơ là không gian mênh mông, buồn bã:
“Sóng gợn tràng giang buồn điệp điệp
Con thuyền xuôi mái, nước song song”
“Tràng giang” dài rộng đang trải ra từng đợt sóng “điệp điệp” không dứt. Với tấm lòng sầu tư ngắm nhìn cảnh ấy, nhà thơ cảm thấy nỗi buồn của mình cũng đang trải ra từng đợt “điệp điệp” như những lớp sóng cùng con thuyền quen thuộc thả mái chèo “song song” xuôi dòng. Hai câu thơ của Huy Cận làm ta nhớ tới hai câu thơ trong bài thơ nổi tiếng “Đăng cao” của Đỗ Phủ:
“Vô biên lạc mộc tiêu tiêu hạ
Bất tận trường giang cổn cổn lai”
(Mênh mông cậy rụng hiu hiu trái
Cuồn cuộn trường giang chảy chảy mau)
Điều khác biệt mà người đọc nhận ra trước tiên là hai từ láy trong câu thơ của Huy Cận được tác giả đưa xuống cuối câu. Vì vậy, không gian trong “Tràng giang” vừa mở ra chiều rộng, vừa vươn tới chiều dài: “Sóng gợn tràng giang buồn điệp điệp”
Động từ “gợn” diễn tả làn sóng nhẹ nhàng có vẻ mong manh, mơ màng nhưng lại lan mãi không thôi. Nó gợi được nỗi buồn da diết khôn tả của thi nhân. Để làm rõ hơn cảm giác ấy, phần sau câu thơ tác giả viết “buồn điệp điệp”. “Điệp điệp” là một từ láy thật gợi hình, gợi cảm, vừa là hình ảnh vừa là tâm tư. Nó vừa gợi từng đợt sóng chồng chất, tầng tầng lớp lớp, vừa diễn tả “điệp điệp” nỗi sầu. Đúng là dòng nước đã đồng nghĩa với dòng sầu: “Sông bao nhiêu nước dạ sầu bấy nhiêu”
“Con thuyền xuôi mái nước song song” gọi lên chiều dài của hành trình bất tận. “Xuôi mái” là con thuyền nương theo dòng nước mà đi, nhưng cũng có thể hiểu là con thuyền bất lực với cả mái trèo của mình lênh đênh để dòng nước cuốn xuôi tận cuối chân trời mặc cho dòng đời xô đẩy, phiêu bạt, buông xuôi không bến đậu: “Thuyền về nước lại sầu trăm ngả”
Hình ảnh sông nước mênh mang cùng con thuyền nhỏ nhoi giữa dòng tạo nên sự đối lập gợi cho ta cảm giác cô đơn da diết. Từ xưa tới nay, thuyền và nước là hai hình ảnh luôn luôn gần gũi, gắn bó. Vậy mà ở đây, con thuyền lênh đênh mà dòng nước mênh mông như có một nỗi buồn chia li xa cách đương đón đợi.
Những con thuyền đã về hết, chỉ còn dòng sông mênh mang sóng nước. Vì thế, cảnh dễ gợi nỗi “sầu trăm ngả”. Suy ngẫm về ba câu thơ, ta thấy nỗi lòng tác giả đã có sự nâng cấp từ “buồn điệp điệp” đến “sầu trăm ngả”. Nỗi buồn không chỉ có bề sâu nữa mà còn được mở rộng ra “trăm ngả”.
Giữa con sông mênh mông mang nặng dòng nước sầu buồn chia li, “trăm ngả” gợi lên sự chia lìa cách biệt ấy hiện lên một cành củi khô trôi dạt lạc lõng bơ vơ, không biết rồi sẽ đi đâu về đâu trong dòng sông mông lung, vô định. Ba câu thơ trên mang dáng dấp cổ điển thì đột nhiên câu cuối lại mang dáng dấp một câu thơ rất hiện đại. Tác giả đã đưa vào thơ ca “những thi liệu sống của đời thường” – chữ dùng – Xuân Diệu.
Hình ảnh “củi một cành khô lạc mấy dòng” là hình ảnh mới mẻ, gợi cảm, có nhiều sức biểu hiện, Đây không phải là thân gỗ xuôi dòng mà là một cảnh củi khô bập bềnh nổi trôi. Nó đã nói lên được cái trôi dạt, cô đơn, bơ vơ giữa mênh mông cuộc đời sóng gió. Từ một cành cây tươi xanh trên núi rừng đầu nguồn đến một cành củi khô dập dềnh nổi trôi, thân phận cỏ cây đã mấy lần tan thương khô héo, mấy lần trôi dạt đổi thay. Đó là thân phận cỏ cây hay số kiếp con người trong cuộc đời cũ?
Cái tôi cô đơn, tội nghiệp của thơ ca lãng mạn đã tìm thấy sự tương đồng của nó trong cành củi khô lạc loài của thơ Huy Cận. Đột nhiên, nhà phê bình Hoài Thanh viết: “Đời chúng ta nằm trọn trong vòng một chữ tôi. Mất bề rộng, ta đi tìm bề sâu. Càng đi sâu càng lạnh. Ta thoát lên tiên cùng Thế Lữ. Ta phiêu du trong trường tình cùng Lưu Trọng Lư. Ta đắm say cùng Xuân Diệu. Ta điên cuồng cùng Hàn Mặc Tử, Chế Lan Viên. Nhưng động tiên đã khép, tình yêu không bền, điên cuồng, lại tỉnh, say đắm vẫn bơ vơ. Ta lại ngẩn ngơ buồn trở về cùng Huy Cận”.
Bở vơ, lạc lõng giữa dòng, nhà thơ hướng về bờ bãi mong tìm một điểm tựa. Thế nhưng, càng trong nhìn, càng thấy hiu hắt:
“Lơ thơ cồn nhỏ gió đìu hiu
Đâu tiếng làng xa vãn chợ chiều
Nắng xuống trời lên sâu chót vót
Sông dài, trời rộng bến cô liêu”
Tiếp tục hoàn chỉnh bức tranh trời rộng sông dài với những chi tiết mới. Nó được mở rộng thêm đất thêm người. Nhưng nỗi buồn thi nhân ở đây dường như càng lan toả thấm sâu hơn trong từng cơn “gió đìu hiu” đưa lại những tiếng “chợ chiều” đã vãn vẳng lên từ một làng xa xôi – nơi một “cồn nhỏ” heo hút nào đó. Câu thơ này theo Xuân Diệu còn có thể hiểu ngay cả những âm thanh náo nức của cuộc sống dù chen lấn, bươn trải, xô bồ, hỗn độn nhưng có sức lôi cuốn vỗ về lòng người “cũng có đâu, đâu có”, nghĩa là tạo vật thống trị tuyệt đối.
Bức tranh “Tràng giang” tuy có cồn đất, có nắng, có bến, có làng, có chợ nghĩa là có hơi tiếng con người đấy nhưng vẫn không át được cái cảm giác tàn tạ, hiu hắt, quạnh vắng, buồn bã mênh mang. Bởi không gì buồn bằng cái chợ chiều tan tác. Bởi trên nền thiên nhiên bát ngát chỉ điểm “lơ thơ” mấy “cồn” và thoáng chốc xao động lên một vài cơn gió buồn “đìu hiu”.
Hai từ láy đồng thời là tính từ“lơ thơ” và “đìu hiu” đặc biệt gợi cảm. Nó không chỉ gợi buồn mà nó còn gợi cảm giác quá nhỏ nhoi, thưa thớt, quạnh quẽ, lạnh lẽo. “Lơ thơ” diễn tả những dáng cây nhỏ nhoi, mỏng, thưa thớt trên cồn bãi, đồng thời gợi lên sự xuất hiện đơn độc lẻ loi, đượm chút ngơ ngác của những bãi cồn giữa dòng “Tràng giang” bát ngát. “Đìu hiu” nói về hơi gió nhẹ đưa nỗi buồn lan toả khắp đất trời. Huy Cận rất lấy làm thích thú với những chữ này, cho rằng mình đã học được trong thơ nổi tiếng của Đoàn Thị Điểm:
“Non kỳ quạnh quẽ trăng treo
Bến Phì gió thổi đìu hiu mấy gò”
Hai câu thơ của Huy Cận mới đọc qua tưởng chúng không có quan hệ gì với nhau bởi không gian địa lý và hình thức câu thơ. Nhưng thực ra chúng đều cộng hưởng với nhau để làm nổi bật lên cái cô đơn, lạnh giá, lụi tàn của những kiếp người. Không gian trời rộng, sông dài được đột ngột đẩy cao và mở ra bốn phía đến vô cùng làm cho cảnh bờ bãi của dòng sông vốn đã vắng vẻ lại càng trở nên “cô liêu” tĩnh mịch:
“Nắng xuống, trời lên sâu chót vót
Sông dài trời rộng bến cô liêu”
Không gian ở đây được mở rộng ra nhiều chiều khó nắm bắt. “Nắng xuống, trời lên”, “sông dài trời rộng” nhịp nhàng tạo nên một vũ điệu kì vĩ của vũ trụ. Tác giả dùng từ “sâu chót vót” chứ không phải “cao chót vót”. Từ “cao” chỉ độ cao vật lý của bầu trời, nó thuần tuý tả cảnh; còn từ “sâu” vừa tả cảnh vừa tả tình và hàm súc hơn. Nó không chỉ gợi cho ta mối liên tưởng đó là vòm trời phản chiếu vào lòng sông tạo nên một không gian hun hút, thăm thẳm đến chới với, rợn ngợp mà còn gợi lên nỗi buồn cô đơn không đáy của hồn người trước cái vũ trụ vô cùng. Con người càng nhỏ bé cô đơn, bơ vơ hơn giữa vũ trụ bao la.
Từ khổ thơ này, các tính từ được tác giả sử dụng như động từ (hay động từ hoá các tính từ) “dài”, “rộng”, “chót vót”… vẽ ra những chuyển động ngược hướng làm cho “sông dài” như dài mãi, “trời rộng” như rộng vô cùng và bến sông cũng tăng thêm phần “cô liêu”, tĩnh mịch như tiền sử (thuở hồng hoang). Tác giả lại sử dụng nhiều tiểu đối… kèm theo các dấu phẩy ngắt câu thơ ra thành các cụm từ biệt lập giúp cho người đọc hiểu sâu hơn về một thực tại thiếu vắng những liên hệ, gợi cảm giác cô đơn da diết.
Những cảm giác quạnh hiu, trống vắng đến đây đã được tác giả diễn tả thấm thía. Qua khổ thơ ta thấy, nỗi buồn của thi nhân dường như bao phủ tất cả cảnh vật, vừa lan toả theo chiều rộng, vừa dâng đầy theo chiều cao của không gian. Đằng sau đó là tấm lòng của thi nhân đối với cuộc đời, quê hương đất nước. Vì vậy, khổ thơ cũng gợi được nhiều hình ảnh chân thực, bình dị, quen thuộc. Bởi thế, nó vẫn có thể khơi dậy trong tâm hồn hàng triệu độc giả tình yêu nước Việt Nam muôn đời.
“Bèo giạt về đâu, hàng nối hàng;
Mênh mông không một chuyến đò ngang.
Không cầu gợi chút niềm thân mật,
Lặng lẽ bờ xanh tiếp bãi vàng.”
Hình ảnh thơ rất gần gũi, thân quen mà giàu sức gợi. “Bèo dạt về đâu”, nhà thơ sống trong cảnh mất nước, nô lệ nên đã cảm nhận được cả thế hệ thanh niên lúc đó cũng như mình đang vật vờ, lênh đênh trôi dạt, bị cuộc đời cuốn đi nhưng không biết đi về đâu. Cảnh mênh mông, buồn bã, trống vắng quạnh hiu của “Tràng giang” càng được nhân lên bằng mấy lần phủ định:
“Mênh mông không một chuyến đò ngang
Không cầu gợi chút niềm thân mật
Lặng lẽ bờ xanh tiếp bãi vàng”
Chiếc cầu, con đò bắc nối đôi bờ là biểu hiện sự giao nối của con người với cuộc sống, thường gợi về sự tấp nập gần gũi và gợi nhớ quê hương: “Chiếc cầu là đêm trăng ta hò hẹn”; “Quê hương là cầu tre nhỏ”; “Quê hương là con đồ nhỏ”… là sự sống. Nhưng ở đây “không một chuyến đò” lạc qua, không một chiếc cầu bắc nối đôi bờ, nghĩa là tuyệt nhiên không một dấu vết của sự sống hay một cái gì đó gợi về tình người, lòng nước muốn gặp gỡ lại qua đôi bờ hoang vắng. Hai bờ sông cứ thế chảy dài về phía chân trời xa như hai thế giới cô đơn, xa lạ không bao giờ gặp nhau, không chút niềm thân mật của những tâm hồn đồng điệu. Cảnh “Tràng giang” chỉ còn “lặng lẽ bờ xanh tiếp bãi vàng”. Câu thơ vẽ lên được một bức tranh thật đẹp nhưng tĩnh lặng, buồn đến nao lòng.
Bốn câu thơ, bốn hình ảnh, tất cả đều buồn. Mỗi hình ảnh mang một nỗi buồn riêng. Chúng liên kết với nhau tạo thành một bức tranh gợi về số phận nổi trôi, bơ vơ, bất hạnh, vô định của kiếp người trong xã hội cũ. Về nghệ thuật, ở khổ thơ này tác giả sử dụng thủ pháp quen thuộc của nghệ thuật cổ điển: lấy không để nói có, nhắc nhiều đến cái không, làm cho ta càng thiết tha khát khao cuộc sống ấm cúng đông vui của con người.
Đến đây, tầm nhìn của nhà thơ bất ngờ vút len cao, không gian cũng mở ra đến bất tận, nỗi buồn dâng lên rợn ngợp:
“Lớp lớp mây cao đùn núi bạc,
Chim nghiêng cánh nhỏ: bóng chiều sa.
Lòng quê dợn dợn vời con nước,
Không khói hoàng hôn cũng nhớ nhà.”
Thiên nhiên, cảnh vật, tạo vật qua tâm hồn Huy Cận buồn nhưng cũng có khi bộc lộ một vẻ đẹp kì vĩ, nên thơ. Mây trắng hết lớp này đến lớp khác như những búp bông trắng khổng lồ cứ liên tiếp nở ra, ánh trời chiều chiếu vào trông như quả núi dát bạc trong nền trời trong xanh khiến cho ánh chiều trước khi vụt tắt ánh lên vẻ đẹp. Câu thơ dựng lên được một hình ảnh rất tạo hình như một bức tranh sơn mài. Đằng sau bức tranh là nỗi lòng thi nhân.
Từ “buồn điệp điệp”, “sầu trăm ngả” ở những khổ thơ trên, đến đây nỗi sầu thi sĩ đã dâng lên trùng trùng, “lớp lớp” tràn ngập cả bầu trời. Từ “lớp lớp” diễn tả nhiều lớp kế tiếp nhau, lớp nọ liền lớp kia đều đặn không dứt. “Đùn” diễn tả những đám mây và cũng là nỗi sầu tự mở ra, liên tiếp như có một sức đẩy từ bên trong. Đúng là: “Sầu đong càng lắc càng đầy”. Câu thơ Huy Cận làm ta liên tưởng đến câu thơ dịch trong bai “Thu hứng” nổi tiếng của Đỗ Phủ:
“Mặt đất mây đùn cửa ải xa”
Trên cảnh mây trời, sông nước buồn vắng, bao la nhưng đẹp đẽ, hùng vĩ, nên thơ ấy, đột nhiên xuất hiện con chim “nghiêng cánh” bay như hút lấy nắng hoàng hôn cùng “bóng chiều sa” xuống nhanh quá, nắng quá làm lệch cả cánh chim lấp lánh phía trời xa. Cánh chim nhỏ biểu hiện của sự sống, khát vọng, ước mơ bay liệng tuy có gợi lên một chút ấm cúng cho cảnh vật nhưng vẫn không vơi được nỗi buồn của thi nhân. Bởi cánh chim chiều trong thơ Huy Cận có nét đặc sắc riêng của nó. Thơ ca cổ xưa nay khi miêu tả cảnh chiều tà thường vờn vẽ một vài hình ảnh cánh chim: “Chim hôm thoi thóp về rừng” (Nguyễn Du). “Ngàn mai gió cuốn chim bay mỏi” (Bà huyện Thanh Quan)
Cánh chim trong thơ Huy Cận xuất hiện giữa “lớp lớp mây cao đùn núi bạc”. Đúng là cánh chim trong thơ Mới. Nó nhỏ nhoi, bé bỏng cô đơn, buồn thương, tội nghiệp và mông lung hơn trước cảnh sông nước mây trời bao la. Nghệ thuật đối lập giữa hình ảnh cánh chim nhỏ bé với vũ trụ bao la làm cho không gian như bát ngát hơn và qua đó cũng xa vắng buồn bã hơn. Đến đây, nỗi sầu dâng kín “Tràng giang” và từ trời cao đổ xuống cánh chim yếu ớt rồi thấm sâu vào cõi lòng nhân thế:
“Lòng quê dợn dợn vời con nước
Không khói hoàng hôn cũng nhớ nhà”
Câu thơ có từ láy “dợn dợn” rất gợi cảm. Nó là một sáng tạo của nhà thơ. Từ ấy đã diễn tả chuyển động uốn lên uốn xuống nhẹ nhàng không dứt của mặt nước khi bị dao động, còn “vời” là xa, “con nước” là nước thuỷ triều đương lên. “Dợn dợn vời con nước” vừa là hình ảnh vừa là tâm trạng. Nó vừa diễn tả sóng lan ra vừa gợi cảm giác nỗi buồn lạnh lẽo u uẩn trải ra vời vợi không nơi bám víu. Sông vốn dài rộng càng thêm rộng mênh mông lại gặp lúc hoàng hôn đang xuống gợi nỗi buồn cô đơn da diết. Thì ra, nỗi buồn của nhà thơ trong chiều sâu thẳm của nó cũng có nguyên nhân rất cụ thể. Đó là nỗi buồn của người xa quê chạnh lòng nhớ tới quê hương xứ sở. Câu thơ cuối của khổ thơ càng khẳng định điều đó: “Không khói hoàng hôn cũng nhớ nhà”
“Tràng giang” là một bài thơ mang đậm ý vị cổ điển. Cổ điển ở hình ảnh con người một mình đứng trước không gian trời rộng sông dài; trước thời gian buổi chiều tà lặng lẽ. Ý vị cổ điển càng được tô đậm thêm ở câu cuối này. Nó toát ra từ một ý thơ Đường trong bài “Hoàng Hạc Lâu” của Thôi Hiệu:
“Nhật mộ hương quan hà xứ thị
Yên ba giang thuỷ sử nhân sầu”
(Quê hương khuất bóng hoàng hôn
Trên sông khói sóng cho buồn lòng ai)
Người xưa nhìn khói sóng mơ màng trên sông lúc chiều tà mà cảm thấy nhớ nhà đã đành. Còn Huy Cận không cần “khói hoàng hôn” gợi về một bếp lửa có người thân đang quây quần mà vẫn nhớ nhà tha thiết. Có nghĩa là, niềm thương nhớ quê hương của Huy Cận còn mãnh liệt và sâu sắc, cao độ hơn thành một tình cảm thường trực: sông càng vời rộng càng buồn nhớ quê hương da diết, cháy bỏng vì quê hương không chỉ là một làng quê thân thương nào đó mà nó còn là bến đậu của tâm hồn, là cội nguồn đời sống tinh thần, xây đắp trên nền tảng của một đời người.
Cho nên, nỗi nhớ khắc khoải quê hương có mặt khắp mọi nơi và tự nó tuôn trào ra từ trái tim thi sĩ. Như vậy, hai câu kết này đã khép lại một bức tranh phong cảnh và mở ra một nỗi lòng. Đó là nỗi sầu, niềm thương nhớ quê hương dâng trào man mác. Đây là tâm trạng rất hiện thực và điển hình của người dân mất nước. Aragon (1942) đã viết : “Sống trên đất nước mình mà như người khách lạ”. Còn Huy Cận thì luôn luôn cảm thấy một tâm trạng tha hương, lưu lạc ngay trên Tổ quốc, ngay trên đất mẹ của mình. Đúng như câu thơ của Tố Hữu: “Sống giữa quê hương mà bơ vơ như kiếp đi đày”. Bài thơ của Huy Cận mang vẻ đẹp vừa cổ điển vừa hiện đại; đã tiếp nối mạch thi cảm truyền thống với sự cách tân đích thực; đồng thời thể hiện nỗi buồn thế hệ của một cái tôi thơ Mới thời mất nước chưa tìm thấy lối ra.
“Tràng giang” mang nỗi sầu từ vạn cổ của con người nhỏ bé hữu hạn trước thời gian, không gian vô hạn của đất trời, vũ trụ, của cuộc đời vạn biến.
Phân tích bài thơ Tràng giang của Huy Cận
