Phân tích cảm hứng cá nhân và thế giới của thơ Việt Nam từ 1975 đến cuối thế kỷ XX qua một số tác phẩm

Chiến tranh qua đi, sau niềm hân hoan ngất ngây của chiến thắng và hòa bình, con người lại trở về với cuộc sống đời thường, ngay lập tức phải đối mặt với khó khăn và muôn vàn bất bình, bất công. Mặt trận mới không kém phần ác liệt, khốc liệt không tiếng súng là thử thách bản lĩnh và lòng dũng cảm khó vượt qua của mỗi người.

Sau 1975, thơ rời tháp ngà trở về cuộc sống bình dị, đời thường. Cảm hứng nghệ thuật chuyển từ những phạm trù cao cả, phi thường, hào hùng, về đất nước, dân tộc, con người (thơ cách mạng) sang những nhân vật đời thường, giản dị, cá nhân. Điểm tựa của cảm hứng nghệ thuật thơ ca giai đoạn này không phải là những sự kiện lịch sử, mà là những sự việc diễn ra hàng ngày và những tình cảm muôn thuở của con người.

Kể từ năm 1980, nhiều bài thơ đã đối mặt và phơi bày nhiều mặt khuất tất của xã hội và bản chất con người mà không chút do dự. Cuộc sống luôn đổi thay, tốt xấu, rắn và rồng phượng, thiên thần và ác quỷ lẩn trốn nhau, nguồn cảm hứng cho thơ ca sau 1975 cũng rất phong phú. Đó là cảm hứng tìm lại hiện thực, mở ra cuộc đối đầu với cái tôi của nhà thơ. Cảm hứng này thể hiện rất đậm nét trong thơ Chế Lan Viên, Nguyễn Duy, Lưu Quang Vũ. Lấy cảm hứng từ thế giới vô thức và tâm linh của con người, những bài thơ của Moi trong quá khứ và sau này đã mở đường cho những bài thơ tiêu biểu như Li Da và Huang Jin…

Cuộc sống không còn quá cao đẹp và lý tưởng, nhưng trong những vần thơ sau 1975, cuộc sống trở về với sự bình dị của cuộc sống thường ngày. Xuân Quỳnh là nhà thơ mang gương mặt trong sáng của cuộc sống, sự giản dị của tình yêu. Đặc biệt sau 1975, thơ Xuân Quỳnh là lời bộc bạch tâm hồn khát khao hạnh phúc trong đời thường. Xuân Quỳnh vẫn viết những vần thơ về những cảm xúc của mình trong cuộc sống hàng ngày của một người phụ nữ.

Vì vậy, những bài thơ của chị đã được nhiều bạn đọc, đặc biệt là những người cùng giới đồng cảm và chia sẻ. Khao khát tình yêu và hạnh phúc, nhưng cũng hiểu rõ rằng nó là vĩnh cửu: “Tình yêu hôm nay có lẽ đã xa”. Đó là sự bình yên, mộc mạc trong thơ Xuân Quỳnh, nhưng cũng có sự mộc mạc của cuộc đời, đôi khi ẩn chứa những nghịch lý phũ phàng:

tại sao trời sẽ mưa nhiều vào mùa thu này
Các cửa sổ của thuyền sẽ không đóng lại
Đầm lầy và Bóng tối vĩ đại
Anh lạc lối trong sâu thẳm trái tim em
tôi lo lắng về con đường của tôi
trái tim ngoài lời nói
tim đập thình thịch vì đói
Ngọn lửa nào chập chờn trong nỗi cô đơn…

(tự hát)

Rồi cô lại vội vã trở về, tìm nơi trú ẩn cho tâm hồn vốn đã cô đơn của mình:

“Tôi trở về với trái tim mình
Biết bạn muốn gì
biết rung động bằng nhiều giác quan
biết anh yêu em, biết anh yêu em”

(tự hát)

Nguyễn Duy, đứng từ xa nhìn… đất nước đã thẳng thắn đau đớn trước nghịch cảnh của đất nước trong thời buổi nguy nan trầm trọng:

“Đất màu mỡ sao cằn cỗi
…
vương quốc của lòng thương xót là có thật
ma quái- ma mút- quỷ quyệt- láu cá
Quỷ nhập cung với hình dạng siêu xoắn
…
đất thông minh
Tại sao có quá nhiều trẻ em nghỉ học
Biết bao ngôi trường đáng thương đến tang tóc

Những giọt mồ hôi và nước mắt của tuổi thơ oằn mình
Tuổi thơ cắm cúi bên cái bơm

Tuổi thơ bay như chiếc lá thứ tư giữa đường”

(Nhìn cả nước từ xa)

Đó cũng là sự thay đổi trong lòng người, và sự quên đi quá khứ đã từng gắn bó. Tuổi thơ của bao người, ánh trăng trong veo, mang theo những năm tháng hồn nhiên. Nhưng khi cuộc sống thay đổi, người ta vô tình quên đi quá khứ:

“Kể từ khi trở lại thành phố
Quen với ánh sáng của cửa gương
trăng qua ngõ
như một người qua đường”

(ánh trăng)

Những tiện nghi hiện đại đã làm con người ta buồn ngủ, và họ quay lưng, thờ ơ, lãnh đạm với quá khứ, đánh mất đi giá trị tốt đẹp vốn có. Nhân loại đã thay đổi. Ruan Wei không trốn tránh mà bày tỏ sự thật phũ phàng của lòng người:

“Trăng cứ tròn vành vạnh”
kể cho tôi nghe về anh chàng ngẫu nhiên đó
ánh trăng im lặng
Đủ làm tôi ngạc nhiên. “

(ánh trăng)

Cảm hứng nghệ thuật của thơ sau 1975 hướng thẳng vào thế giới tiềm thức, là hành trình tìm tòi, khám phá không ngừng của con người. Hồng Hồng viết: “Thơ trước hết là khả năng nhận ra chính mình. Cái khó là ghi lại một cách trung thực, xác thực, bất ngờ và không định kiến.”.Cấu trúc của nhiều bài thơ là đi theo đường mòn của kí ức. Ký ức không đưa nhà thơ về một thời điểm cụ thể nào mà nó hút anh vào một miền hư ảo nào đó của tiềm thức. Trong tiềm thức, mọi thứ dường như không có thực.

Nhìn chung, sau 1975, thơ có xu hướng trở về với đời sống riêng tư, điều này khẳng định vị thế của thơ trong đời sống tinh thần của xã hội, tạo được diện mạo thơ trong lòng công chúng và bảo tồn thơ. Một số nhà thơ kiên trì và trung thành với định hướng thơ mình đã chọn, đưa thơ sống lại giữa xô bồ, hỗn độn, cát bụi mà không đánh mất chính mình.

Từ cảm hứng lãng mạn cá nhân đến cảm hứng lãng mạn cách mạng đến cảm hứng đời sống cá nhân làm phong phú thêm thơ ca Việt Nam. Mỗi dòng cảm hứng đều thể hiện cái nhìn tinh thần của giai đoạn thi pháp, tạo nên một cái nhìn riêng của thơ.