Có quan điểm cho rằng: “Với thơ tôi, thơ Việt Nam bước sang một kỷ nguyên mới”. Em hiểu nhận xét trên như thế nào? Hãy cùng làm sáng tỏ điều gì làm nên dấu ấn Thời Đại Mới qua một số bài thơ mới học trong chương trình.
Thơ là nghệ thuật phổ quát của tâm hồn đã trở nên tự do, không bị ràng buộc bởi những tri giác cảm tính của vật chất bên ngoài, mà diễn ra trong không gian, thời gian bên trong của tư tưởng và cảm xúc. Trong chặng đường dài văn học nước nhà đã có những bước chuyển mình, đổi mới không ngừng, để lại dấu ấn văn học. Nhưng có lẽ, một thời đại văn học cấu thành nền văn học Việt Nam là thời kỳ Phong trào Thơ mới từ đầu thế kỷ XX đến năm 1945, theo ý kiến: “Với thơ tôi, thơ Việt Nam bước vào một kỷ nguyên mới”.
Cuối thế kỷ XIX, thực dân Pháp xâm lược nước ta, biến lãnh thổ nước ta thành thuộc địa của chúng. Đầu thế kỷ 20, một làn sóng văn hóa mới xuất hiện trong xã hội Việt Nam. Một dân tộc có nền văn hiến hàng ngàn năm bền vững đã bị xáo trộn bởi lối sống phương Tây. Ở các thành phố, mọi người bắt đầu mặc vest và đội mũ phương Tây, đi tàu hỏa phương Tây, sống theo phong cách phương Tây, thậm chí nói chuyện và cư xử theo phong cách phương Tây. Họ chạy theo lối sống mới và bắt đầu có những tư tưởng khác, mà phần lớn là sự hủy hoại đạo đức, nhân phẩm bởi lối sống xã hội lai căng.
Ở những vùng quê nghèo, nhân dân lao động trực tiếp và gián tiếp bị giai cấp thống trị nửa thuộc địa, nửa phong kiến chèn ép, bóc lột. Trước một xã hội hỗn loạn như vậy, các nhà văn đã viết ra những hiện thực của cuộc sống lúc bấy giờ. Đối với các nhà thơ, ai cũng mang trong mình những nỗi niềm riêng, họ muốn thoát ly hiện thực phũ phàng, quên đi nỗi đau trong cảnh giặc giã nên các nhà thơ thời kỳ này đã viết về chuyện riêng tư của mình bằng một phong cách thơ lãng mạn nhất.
Làn gió văn hóa phương Tây đã mang đến cho văn học Việt Nam nhiều đổi mới.
Hoài Thanh viết trong Thi nhân Việt Nam: “Tình ta cũng làm mới thơ ta”. Chưa bao giờ nền thơ Việt Nam có nhiều gương mặt tiêu biểu xuất sắc như vậy trong một thời gian (năm, sáu thập kỷ) ngắn ngủi như vậy. Họ cùng nhau tạo nên “Phong trào thơ mới” khác “Thơ cũ”, thơ khác hẳn thơ ở cách đọc độc đáo, chiêm nghiệm khác và những cảm xúc, nội dung, tư tưởng thầm kín. Có ai thấy một hồn thơ rộng mở như Thế Lữ, mộng mơ như Lưu Trọng Lư, hùng vĩ như Huy Thông, trong sáng như Nguyễn Nhược Pháp, giàu trí tưởng tượng như Huy Cận, mộc mạc như Nguyễn Bính, tinh nghịch như Chế Như Lan Viên… say mê và háo hức như Hoàng đế Xuân.”
Phong trào Thơ mới đã trở thành một biểu tượng, một bước ngoặt trong lịch sử thơ ca nước nhà, xuất hiện nhiều tài năng kiệt xuất, nhiều tác phẩm có giá trị. Không sai khi nói “Với Thơ Mới, thơ Việt Nam bước sang một kỷ nguyên mới”, bởi khi phong trào thơ mới xuất hiện, các nhà thơ mới có cơ hội thể hiện mình một cách độc đáo, bộc lộ tài năng và phong cách cá nhân. Một khuynh hướng mà trước đó các nhà thơ trung đại không có.
“Thơ ca Việt Nam bước sang một thời đại mới”, thời đại mà nội dung tư tưởng của mỗi bài thơ đã có những biến đổi sâu sắc, nếu như trong các bài thơ xưa, nhà thơ chỉ viết về quê hương, tình cảnh. Sử và các vua, tướng, tác phẩm nào cũng phải thể hiện rõ lối suy nghĩ của vua, yêu nước, thờ vua hay theo lối suy nghĩ cũ, tức là tả cảnh nên thơ, nếu viết nhân vật thì phải mục như cá, tiều, canh; chữ viết của con phải dài, đẹp, rùa, phượng; người phải mạnh mẽ, đầu ngẩng cao, chân đạp đất, dũng mãnh; con gái phải có công, khoan dung, hùng biện, tiết độ, trung nghĩa. Nó như đặt nhà thơ vào một cái khung.
Ngoài ra, thơ cổ còn tuân theo quy luật vị tha, miêu tả trong thơ là miêu tả ước lệ lấy thiên nhiên làm chuẩn mực của cái đẹp. Nhưng với thơ mới, những suy nghĩ đó đã bị phá bỏ, và các nhà thơ viết về cảm xúc của con người trước dòng thời gian và sự phát triển của xã hội. Họ đã viết ra những cảm xúc không thể nói thành lời của mình trước những tình huống mâu thuẫn trong cuộc sống bằng những ngôn từ bay bổng:
“Mo Keyuan, khách đường dài
Áo sơ mi của tôi quá trắng để nhìn thấy
ở đây rất nhiều sương mù
Ai có tình yêu mãnh liệt? “
(“Đây Đây Thôn Vĩ Dạ” – Hàn Mặc Tử)
Nhà thơ Hàn Kết Đồ không sa đà vào lối “tả cảnh ngụ tình”, mà trực tiếp bày tỏ nỗi tuyệt vọng của mình bằng những câu chất vấn ở cuối bài thơ “Đây thôn Weida”. Đó là trạng thái mơ hồ, hoài nghi của một người sắp về hưu và trong đầu có rất nhiều câu hỏi về cuộc đời. Một giấc mộng ảo “áo em trắng trông thấy” nhà thơ khiến người đọc không khỏi băn khoăn, suy nghĩ về hình ảnh được nhắc đến trong bài thơ. Nhờ đó, bài thơ để lại ấn tượng sâu sắc trong lòng người đọc.
Thơ mới đã phá vỡ mọi khuôn phép, ước lệ của thơ cũ. Đại thi hào Nguyễn Du đã miêu tả vẻ đẹp con người như sau:
“Vân nhìn rất trang trọng khác
Vầng trăng tròn trĩnh nảy ra từ nét vẽ của anh
Hoa cười trang nghiêm mỏi mệt
Mây mất màu tóc, tuyết nhường màu da”
(“Truyện Kiều” – Nguyễn Du)
Vẻ đẹp của con người được đo bằng tiêu chuẩn của vẻ đẹp tự nhiên. Nhưng với Đế Xuân thì đó không còn là chuẩn mực nữa, đàn ông mới là chuẩn mực của cái đẹp. Trong bài thơ “Đi qua” ông viết:
“Tháng giêng ngon như níu môi”
Người đọc cảm nhận được sức sống và sự ngọt ngào của mùa xuân, cảm nhận được làn môi nồng nàn, ấm áp nhưng chặt chẽ của người yêu.
Những vần thơ xưa của mùa thu qua làn nước trong veo, làm nổi trời cao xanh:
“Lấp lánh dưới chân trời
Những tòa tháp thành phố được xây dựng với khói xanh và bóng vàng”
(“Truyện Kiều” – Nguyễn Du)
Nhưng Tuyên Đế, với phong cách “rất Tây”, đã mô tả mùa thu không phải là nền của nước và bầu trời, mà là:
“Không chỉ là một bông hoa rơi khỏi cành
Trong khu vườn xanh đỏ”
(“Đây là mùa thu tới” – Xuân Diệu)
“Nhiều hơn một” có nghĩa là nhiều hoa, tôi không nói rõ trong nhà có những loại hoa nào, chỉ biết là có rất nhiều hoa. Nó không phải là một màu nhất định như trong các bài thơ cổ, mà là sự pha trộn giữa màu đỏ và màu xanh. Cùng với việc sử dụng từ “Zhong”, có thể thấy tài năng diễn đạt của Xuandie, “Qingzhong”, có nghĩa là màu đỏ vào đầu mùa thu và màu sắc mùa thu khô héo. .Nghĩa là nhìn vào tài năng và những chuyển biến nội dung tư tưởng của nhà thơ trong Phong trào thơ mới.
Đã gọi là “Thơ mới” thì không những nội dung thay đổi mà hình thức nghệ thuật cũng thay đổi.Nếu như thơ cổ chỉ giới hạn trong phong cách thơ Đường, luật lệ chặt chẽ.
Vào thời điểm đó, các nhà thơ Việt Nam đã sáng tạo ra những thể thơ ngũ ngôn, thất ngôn, bát ngôn độc đáo, thơ tự do hay sáng tạo thơ:
“Lá anh rơi như vàng”
Chiếc ô! Khung cảnh mùa đông ảm đạm! “
(“Mùa Đông” – Nam Trân)
Hương vị thơ đặc sắc đến từ cảm giác hoang mang, hụt hẫng, cô đơn, trống vắng của tác giả nên những dòng thơ có vẻ thất vọng. Dòng cảm xúc của nhà thơ được thể hiện qua thể thơ, dòng thơ càng dài thì cảm xúc của nhà thơ càng phong phú. Cũng như trong tác phẩm “Đi qua vội vã”, Xuân Đế đã bày tỏ niềm thương cảm cho cuộc đời của chính mình bằng một bài thơ dài:
“Tôi muốn mây bay và gió thổi
Tôi muốn mê hoặc con bướm bằng tình yêu
tôi thực sự muốn hôn
và nước, cây và cỏ
Hãy để tôi say và để nó tỏa sáng
Tràn đầy vẻ đẹp của thời đại mới
Xuân hồng, ta muốn cắn ngươi”
(“Nhanh lên” – Đế Xuân)
Nhịp thơ dồn dập, dồn dập từng chữ một tạo cảm giác gấp gáp, khẩn trương. Đây cũng là cảnh giới khi nhà thơ nhận ra đời người là hữu hạn trong vũ trụ bao la. Cho nên nhà thơ muốn “nuốt” mây gió, muốn “say” bướm với tình, muốn “thu” trong nụ hôn… “say”, “mềm”, “thu” đều động. Từ mãnh liệt, thể hiện khát vọng sống đến cháy bỏng, nồng nàn.
Ở đây ta cũng thấy được nghệ thuật dùng từ và hình ảnh của Huyền Hoàng. Đây là những từ đại diện cho hành động táo bạo và những hình ảnh đại diện cho cuộc sống tươi mới nhất, đẹp đẽ nhất và tươi sáng nhất. Nhà thơ như con ong, mải mê thưởng thức mật ngọt và hương trái cây cho đến khi “say”, “no”, “no”. Từ “khát vọng” được lặp lại ba lần cho người đọc cảm nhận được khát vọng mãnh liệt của nhà thơ về một cuộc sống tốt đẹp hơn.
Nếu thơ ca trung đại chủ yếu sử dụng bút pháp ước lệ, tượng thanh, viết thêm các hình ảnh tùng, cúc, trúc, mai, nguyệt, hoa, tuyết, nguyệt… thì trong thơ mới, các nhà thơ đã sử dụng nhiều cách làm mới, khác lạ hình ảnh.Nghệ thuật. Chúng ta thường liên tưởng đến những câu thơ “Hai trái tim” của Nguyễn Bính:
“Trái tim tôi giống như một cửa hàng
chỉ dừng lại cho người qua đường
trái tim tôi như một chiếc bè
Chỉ đến một bến, chỉ đi một con đường”
Trái tim con gái giống như một “cửa hàng”, nơi có nhiều người qua lại, dừng lại một lúc rồi ra về. Không ai là mãi mãi, duy nhất. Trái tim của một người đàn ông giống như một chiếc bè nổi, chỉ đến một bến, chỉ đi về một hướng, trước sau như một, và anh ta luôn trung thành với tình yêu của mình. So sánh như vậy, con trai dường như muốn trách con gái “hai lòng” không chung thủy.
Phong Trào Thơ Mới nổi lên vào lúc xã hội Việt Nam nửa Tây nửa Tây hỗn loạn đến phi lý. Vì vậy, mỗi nhà thơ sẽ có những quan điểm, cảm nhận riêng về cuộc sống và con người. Đây là lý do tại sao bản ngã thực sự xuất hiện. Người đọc không thể quên được cái tôi nồng nàn, say đắm, khao khát được cộng hưởng hài hòa với cuộc đời của Xuandie. Thơ của Xuandie luôn mang đến cho người đọc một ngọn lửa sống mạnh mẽ và mãnh liệt:
“Thà vinh quang một phút rồi chợt tối
Trăm năm buồn cô quạnh”
Khác với sự thiếu kiên nhẫn và nhiệt tình của Hoàng đế Xuan, Xu Can có một bản thân u sầu, “Vạn năm sầu” và “Mùa thu buồn”, và những bài thơ của ông cũng u sầu:
“Bạn trôi dạt từ hàng này sang hàng khác?
Mênh mông không thuyền
không cần thân mật
Lặng lẽ bờ xanh gặp bãi cát vàng”
Trong bài thơ không có chữ buồn nhưng người đọc vẫn cảm nhận được một nỗi buồn sâu thẳm, ghê gớm. Nỗi buồn ấy bao trùm lấy nhà thơ, khiến Huệ Khả nhìn thấy sự chia lìa, phân tán khắp nơi. Đọc thơ của Yu Can luôn có cảm giác “buồn”, chính cái tôi độc đáo này đã làm nên thành công cho các tác phẩm của Yu Can.
Rõ ràng, chúng ta phải thừa nhận rằng “Với Thơ Mới, thơ Việt Nam đã bước sang một kỷ nguyên mới”. Do ảnh hưởng của thời đại và môi trường văn hóa xã hội mới du nhập từ phương Tây, thời đại đó không chỉ mới mà còn hoàn toàn khác với thời đại thi ca cũ. Tuy thời đại xã hội đã lùi xa nhưng nó đã làm hồi sinh nền văn học Việt Nam với nhiều diện mạo mới và nhiều tác phẩm có giá trị. Thành công của thơ mới bắt nguồn từ sự đổi mới của mỗi nhà thơ về tư tưởng, sáng tạo, hình thức nghệ thuật và bản thân.
Thơ mới tuy phát triển từ thơ trung đại nhưng đã để lại dấu ấn quan trọng trong lịch sử thơ ca dân tộc. Ngày nay, chúng ta vẫn háo hức đọc và say mê các tác phẩm của Phong trào Thơ mới. Đó là thành công lớn nhất của thời đại thơ ca.
