Các tác phẩm của Cao Nan đầy sự khám phá sáng tạo. Với phong cách nghệ thuật độc đáo, Nancao đã thể hiện tài năng siêu phàm trong việc thể hiện tâm lý nhân vật. Đó là đóng góp nổi bật của Nam Cao về nghệ thuật khi hướng ngòi bút đi thẳng vào thế giới nội tâm của con người và khắc họa sâu sắc tâm lý trong sự vận động, phát triển của nhân vật.

Đầu thế kỷ 20, với sự xuất hiện của cá nhân, ý thức cá nhân đòi hỏi văn học phải tập trung khám phá thế giới nội tâm sâu sắc của con người. Tuy nhiên, mỗi nhà văn đáp ứng yêu cầu này theo cách riêng của mình và ở các mức độ khác nhau. Trong số đó, Nam Thảo là nhà văn đáp ứng tốt nhất yêu cầu văn học này. Điều này xuất phát từ quan điểm nghệ thuật của Nan Cao. Ông nói: “Sống là phải cảm nhận và suy nghĩ. Cuộc sống cũng là hành động, nhưng hành động chỉ là sản phẩm phụ: có cảm giác và suy nghĩ mới sinh ra hành động. Bản chất của cuộc sống là cảm giác và suy nghĩ. cảm giác, càng huyền diệu, tư tưởng càng phong phú, sâu sắc thì đời sống càng cao.”

Ông luôn ngưỡng mộ những người biết suy nghĩ, đặc biệt chú ý đến hoạt động bên trong của con người, cho rằng đây là nguyên nhân của hành vi bên ngoài. Đối với Cao Nan, điều quan trọng nhất trong một tác phẩm không phải là bản thân sự kiện, mà là sự kiện hay con người trước sự kiện. Vì vậy, ông thường chú trọng miêu tả, phân tích đời sống tinh thần bên trong của nhân vật hơn là miêu tả những sự kiện bên ngoài, những biến cố lớn trong cuộc đời. Trong hầu hết các tác phẩm của Nan Cao, các sự kiện thường được mô tả từ tác động của các sự kiện đối với tâm hồn của các nhân vật. Ông lấy thế giới nội tâm của các nhân vật làm đối tượng miêu tả chính.

Dùng ngòi bút khám phá con người giữa con người, miêu tả, phân tích từng biểu hiện, từng diễn biến trong thế giới tinh thần của các nhân vật. Trong “Đời thường”, nhà văn không miêu tả nỗi khổ cơm áo gạo tiền mà tập trung miêu tả nỗi đau đớn, xót xa của tinh thần nhân vật trước cơm áo nặng nề, nó hủy hoại tài năng, xói mòn nhân cách. Nam Cao đã miêu tả chi tiết sự lo lắng, day dứt, dằn vặt và hối hận của Lão Hạc khi bị ép bán con chó, làm nổi bật tính lương thiện của lão.

Cao Nan sử dụng nhiều phương pháp và phương tiện khác nhau để miêu tả tâm lý nhân vật, tạo thành một loại chủ nghĩa tâm lý trong tác phẩm của mình. Nam Cao thường lấy thiên nhiên làm phương tiện để thể hiện trạng thái tâm lí nhân vật. Khung cảnh thiên nhiên trong ngòi bút của ông có lúc tương phản sáng tối, có lúc hòa quyện với quan niệm nghệ thuật, khắc họa sinh động tâm trạng nhân vật. Sự hối hả, nhộn nhịp của thế giới tự nhiên, “Không gian là một bữa tiệc sôi động và lộng lẫy” làm nổi bật những lo lắng nho nhỏ trong tâm trạng cô đơn, cay đắng của Phúc khi anh bệnh tật nhưng vẫn bị vợ (do Diệu Văn đóng) bỏ rơi.

Người đọc “Sống mòn” sẽ mãi mãi bị ám ảnh bởi cái nắng chiều vàng vọt ló ra từ tâm hồn đang hấp hối của Thứ Năm: “Nắng ngoài kia nhạt dần. Nắng vàng. Nắng đang tàn nhanh. Dường như thấy thời gian đang trôi. thời gian, ngày tháng trôi qua.” Vì vậy, cảnh sắc thiên nhiên trong tiểu thuyết Nam Thảo thường gắn liền với tâm trạng nhân vật. Nó là phương tiện quan trọng để đi sâu quan niệm nghệ thuật về nhân vật và thể hiện tư tưởng của tác phẩm.

Nhà văn nam Cao có khả năng miêu tả trực tiếp quá trình vận động, diễn biến tâm lí, tính cách nhân vật. Sức mạnh và chiều sâu của tâm lý chủ nghĩa trong tác phẩm của Nam Cao còn thể hiện ở quá trình tâm lý của những nhân vật mà ông thể hiện, đó là quá trình đấu tranh và chuyển hóa lẫn nhau của những mâu thuẫn và đối lập trong thế giới tinh thần của mỗi người. Xung đột chủ yếu trong tác phẩm của Cao Nan là xung đột trong thế giới nội tâm của các nhân vật. Và các sự kiện phát triển chủ yếu dựa trên bối cảnh của cuộc xung đột nội bộ này. Nói chung, trong mỗi nhân vật Nam Thảo luôn tồn tại hai khuynh hướng vừa đấu tranh vừa phủ nhận nhau: khuynh hướng sống sung sướng hơn và khuynh hướng sống tốt đẹp hơn, có ích hơn, có ý nghĩa hơn.

Viết về người trí thức thể hiện cuộc đấu tranh thường xuyên, căng thẳng trong tâm hồn con người giữa chủ nghĩa nhân đạo cao cả và chủ nghĩa cá nhân ích kỷ, giữa lý tưởng cao đẹp và hiện thực phũ phàng, giữa thái độ phục tùng, phức tạp và giằng co dữ dội. Trước hoàn cảnh và đấu tranh, hãy cố gắng thoát ra khỏi thực tế đó.

Trong các tác phẩm của mình, Cao Nan thường mô tả ảnh hưởng của các mối quan hệ xã hội và môi trường đối với sự hình thành tâm lý và nhân cách của con người. Ông đã mô tả chính xác các quá trình tinh thần được xác định bởi môi trường. Tác giả phản ánh hiện thực xã hội thông qua miêu tả, phân tích tâm lí, quá trình suy nghĩ của nhân vật. Nam Cao sử dụng linh hoạt nhiều hình thức nghệ thuật và thủ pháp để thể hiện tâm lí nhân vật, đặc biệt là việc sử dụng phong phú và có hiệu quả hình thức độc thoại nội tâm. Trong số các nhà văn hiện thực phê phán của Việt Nam, Nam Thọ là nhà văn sử dụng thành công nhất hình thức độc thoại nội tâm để diễn đạt một cách trung thực những tâm tư sâu kín nhất trong lòng người.

Có thể nói, chủ nghĩa tâm lý đã trở thành một loại ý thức nghệ thuật thấm nhuần trong tác phẩm của Nam Cao, tạo thành một đặc điểm nghệ thuật nổi bật và tạo cho tác phẩm của ông sức hấp dẫn lớn. Trong khi phản ánh hiện thực xã hội, Nam Thảo đã đi sâu miêu tả, phân tích thế giới tinh thần của nhân vật, thể hiện đời sống tinh thần bên trong của nhân vật, từ đó làm nổi bật nội hàm tư tưởng của tác phẩm.